Trzy podstawowe kierunki starożytnej myśli chińskiej to konfucjanizm, taoizm i buddyzm, choć ten ostatni przywędrował z Indii. Na podstawie przytaczanych przez pana aforyzmów pochodzących z tych trzech szkół, można jednak odnieść wrażenie, że nie były one sobie przeciwstawne, ale raczej komplementarne. Niektóre maksymy brzmią wręcz identycznie.

Bardzo często w sztuce chińskiej przedstawia się trzech mistrzów: Konfucjusza, Lao-Tsy i Buddę, którzy zgodnie podróżują razem. W Chinach nie było wojen religijnych, takich jakie znamy z historii Europy. Oczywiście w różnych okresach, zwłaszcza w starożytności, poszczególne szkoły filozoficzne i religijne rywalizowały ze sobą i w zależności od tego, która zdobyła przychylność władcy, ta była promowana. Żeby jednak ten obraz nie był zbyt polukrowany, trzeba powiedzieć, że publiczne palenie książek, które nam się kojarzy z okresem rządów Hitlera w Niemczech, to nie był pomysł ani nazistowski, ani nawet rodem ze średniowiecznej Europy, gdzie obowiązywał indeks ksiąg zakazanych. Nie, to jest pomysł pierwszego cesarza Chin, który wprowadzając oficjalną doktrynę, kazał niepasujące do niej księgi zniszczyć. Na szczęście wiele z nich przetrwało.

Każda kultura, która w danym momencie była na tyle silna, żeby zdominować inne kultury, ma takie trupy w szafie. Przypomnijmy sobie czasy kolonializmu, nie tak przecież odległe. Nie minęło nawet sto lat od wydarzeń, których powinniśmy się jako Europejczycy wstydzić.

Ale my nie mówimy, że to było swoiste rozumienie praw człowieka, tylko nasze dawne barbarzyństwo nazywamy po imieniu. Stąd zresztą wziął się na Zachodzie nurt cancel culture – kultury unieważniania, która wyraża się m.in. w obalaniu pomników tych, którzy kiedyś byli uznani za bohaterów narodowych, a z punktu widzenia dzisiejszych standardów, okazali się tego niegodni.

Tak, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych jest to podnoszone szczególnie silnie. Pojawiły się nawet głosy, żeby usunąć pomnik Kolumba z Columbus Circus na Manhattanie. To się dzieje, ale – mówiąc tak potocznie – nie wiem czy to nie jest przegięcie w drugą stronę.

Wróćmy do Chin. Te średniowieczne prądy filozoficzne, o których rozmawiamy, okazały się na tyle silne, że nie udało się ich wytępić nawet komunistom. Ba, niektórzy twierdzą nawet, że maoizm im ostatecznie uległ.

Mówimy o cywilizacji, która trwa nieprzerwanie przez 5000 lat, i która jako jedyna zachowuje swoją ciągłość. Jeśli popatrzymy na to z punktu widzenia norm społecznych, to prawo jest bardzo łatwo zmienić. Natomiast przyzwyczajenia, pewne wzorce kulturowe, sprawy związane z tym, jak ludzie są wychowywani od najmłodszych lat, są tak mocno zakorzenione, że próba ich zmiany jest niemalże niemożliwa, a jeśli, to wymaga nie lat, a pokoleń. Weźmy choćby rewolucję kulturalną. To miało być radykalne odcięcie się od wszystkiego, co powstało w przeszłości, ale cała ta idea i sposób jej realizacji, poza ogromnymi zniszczeniami kultury Chin, nie przyniosły żadnego rezultatu. Zmienił się system, z państwa despotycznego – cesarstwa, na państwo totalitarne, ale zmieniła się jedynie warstwa zewnętrzna, narracja, natomiast wzorce społeczne pozostały te same. Cesarz został zastąpiony przez przewodniczącego Mao, porzucono mandżurski styl fryzur, zaczęto się inaczej ubierać – nałożono mundurki, na flagach pokazywano Marksa, Engelsa, Lenina i Mao, ale dla zwykłego człowieka, mieszkającego na wsi, życie dalej wyglądało tak samo. I teraz mamy XXI wiek, Chiny wybierają trzecią drogę, i dalej są państwem, które jest rządzone centralnie. I znowu zwykłego człowieka prawdopodobnie interesuje jego codzienne życie, a nie to, co się dzieje w warstwie państwowo-ideologicznej. Jest taki aforyzm, który cytuję w mojej książeczce: „Jeżeli nie chcesz się rozczarować, to nie jedź do Pekinu”. Proszę zwrócić uwagę, że już kilka lat temu przewodniczący Xi Jinping zaczął w oficjalnych przemówieniach wracać do Konfucjusza. Konfucjusz pasował w starożytności, potem neokonfucjanizm panował aż po XX wiek, i dzisiaj nagle okazuje się, że Konfucjusz także pasuje do oficjalnej ideologii państwowej.

Sam Mao też publikował wybory swoich maksym. Jaka jest ich wartość?

Z jednej z podróży do Chin przywiozłem sobie słynną „Czerwoną książeczkę” z jego myślami i nawet kilka fragmentów wybrałem do tego mojego wyboru „Mądrości chińskich aforyzmów”, ale miałem ambiwalentne uczucia, cytując Mao. Po pierwsze, ze względu na niego samego i różne podejmowane przez niego drastyczne i okropne decyzje. Sami Chińczycy zresztą mówią dziś, że w iluś tam procentach Mao się mylił. Z drugiej strony był to też jakiś etap rozwoju myśli chińskiej i trzeba powiedzieć, że Mao się w nią wpisał tą książeczką, która jest wyborem cytatów z jego rozlicznych prac i przemówień. Oczywiście są tam rzeczy, które dzisiaj, w nas, zwłaszcza w tych, którzy jeszcze pamiętają czasy PRL, wzbudzają co najwyżej uśmiech. A jednak wśród różnych jego sentencji są myśli bardzo praktyczne i zwyczajnie użyteczne. Więc czy dlatego, że to Mao, i że ta książeczka jest „Czerwona” powinniśmy ją skreślić i wyrzucić do kosza? Na pewno spośród jego wielu przemyśleń można znaleźć coś dla nas atrakcyjnego.

Czy dla Europejczyków w ogóle jest możliwe pojęcie umysłowości i duchowości chińskiej? Są bowiem tacy, którzy twierdzą, że to tak odrębne systemy postrzegania rzeczywistości, że wszelkie próby zbliżenia są skazane na niepowodzenie. A i sami Chińczycy mają ponoć silne poczucie wyższości swojej kultury i jej niedostępności dla innych.

Kiedyś w Hongkongu rozmawiałem z pewnym mnichem buddyjskim i zapytałem go, co trzeba zrobić, żeby zostać buddystą. W tamtym czasie buddyzm stał się w Polsce na tyle popularny, że nawet jeden z moich przyjaciół ze studiów zaczął twierdzić, że jest buddystą, co było dla mnie trochę podejrzane, bo on jednocześnie jeździł na polowania, no ale tak deklarował. I ten mnich powiedział mi: Zostanie buddystą jest bardzo proste. Wystarczy podjąć teraz taką decyzję i wytrwać w niej przez siedem pokoleń.